شبهه‌ای به آیه ولایت: استدلال نکردن امام على به آیه
استدلال نکردن امام على به آیه
گفتهاند؛ اگر این آیه در شأن امام على × نازل شده و مقصود امامت آن حضرت باشد، بر آن حضرت واجب بود که این موضوع را آشکارا اعلام کند؛ زیرا امامت، امانت خدا و رسول است و باید ذمّه امام از آن تکلیف برىء شود و این با ۲۵ سال سکوت آن شیر غیرتمند و دیگر مسلمانان صدر اسلام تناسب ندارد.
به این شبهه توجه کنید:
«انّه لو سلّم ذلک، کان الواجب على الامام ان یجهر بدعوى الولایه بذلک المعنى، حتى یبرأ من واجب امانه اللّه و رسوله و استمرار الحذر نحو قریب من خمسه و عشرین سنه لا یناسب شهامه ذلک الاسد الغیور و لا غیره من المسلمین الکرام.»
این شبهه در شمارى از منابع آمده است.([۱])
قبل از پاسخ به این شبهه، ضمن پذیرش بخشى از سخنان این افراد که اگر چنین بود، مىبایست صحابه احتجاج مىکردند، ما این مسئله را به چند دلیل مىپذیریم که مىبایست در برابر حکومت ابوبکر مقاومت مىشد؛ زیرا:
۱- نبى اکرم | با اندیشه دینى، مسلمانان را به گونهای تربیت کرده بود که در برابر هر خلافى مقاومت کنند و به اعتراض برخیزند. این روحیه مىطلبید که در برابر حکومت ابوبکر مقاومت کنند.
۲- فضائل بعضى از صحابه رسول خدا | براساس آنچه در منابع اهل سنت آمده، نسبت به ابوبکر به مراتب بیشتر است، به گونهای که با دیگران قابل مقایسه نیستند؛
الف – امام على ×
احمد بن حنبل در این باره گفته است:
«ما جاء لاحد من اصحاب رسول اللّه من الفضائل ما جاء لعلىّ بن ابى طالب.»([۲])
«فضائلى که درباره على بن ابى طالب × رسیده است، درباره هیچیک از اصحاب رسول خدا | نیامده است».
ذهبى نیز نوشته است:
«لَمْ یَرِدْ لِاَحَدٍٍ مِنَ الصَّحابهِ فی الفَضائل أکثر مِمّا رُوِىَ لعلی رضى اللّه عنه.»([۳])
«فضائلى که براى على× وارد شده براى هیچیک از صحابه به آن اندازه وارد نشده است».
شبلنجى هم تصریح کرده است:
«و بالجمله فتعداد فضائله و مناقبه و مکانته فى العلم و الفهم و الاستقامه و الشجاعه و الشهامه و الفراسه الصادقه و الکرامات الخارقه و شدته فى نصرالاسلام و رسوخ قدمه فى الایمان و سخائه و صدقته مع ضیق المال و شفقته على المسلمین و زهده و تواضعه و تحمّله و تفاصیل ذلک باب واسع یتحمّل مجلدات و لذلک قال الامام احمد بن حنبل و القاضى اسماعیل بن اسحاق و ابوعلى النیشابورى والنسایى لم نرو فى فضائل احد من الصحابه بالاسانید الحسان ما روى فى فضل على بن ابىطالب.»([۴])
«خلاصه، تعداد فضائل و مناقب على بن ابى طالب × و جایگاه او در علم، فهم، استوارى، شجاعت، شهامت، کرامات خارقالعاده، تلاش گسترده او براى یارى اسلام و ثابت قدمى او در ایمان، بخشندگى او، محبت او نسبت به مسلمانان، زهد ، تواضع و بردبارى او که شرح این فضائل بسیار گسترده است، به طورى که ذکر آن چندین جلد کتاب خواهد شد. بدین سبب امام احمد بن حنبل، قاضى اسماعیل و ابو على نیشابورى گفتهاند آنچه با سند خوب براى ما درباره فضائل على روایت شده درباره هیچیک از صحابه روایت نشده است».
اگر بنا باشد فضائل امام على × – که تنها در منابع اهل سنت آمده است – گردآورى کنیم، بىشک مثنوى هفتاد من کاغذ خواهد شد و پیشتر قضاوت ابوهذیل علاف، از رهبران معتزله، و «ابن ابىالحدید» و «حذیفه بن یمان» را درباره مقایسه یک عمل على × یعنى کشتن عمرو بن عبدود و عملکرد ابوبکر و تمام صحابه نقل کردیم که تکرار نمىکنیم.
ب – سلمان فارسى
رسول خدا | درباره سلمان فرموده است:
«سلمان منّا اهلالبیت.»؛([۵])
«سلمان از ما اهل بیت ^ است».
ج – عمار یاسر
رسول خدا | درباره عمار فرموده است:
«تقتلک الفئه الباغیه.»([۶])
بر این اساس، رسول خدا | عمار را معیار تشخیص حق و باطل قرار داده است.
د – خزیمه بن ثابت
رسول خدا | شهادت خزیمه را در دستگاه قضاوت اسلامى به جاى دو شهادت پذیرفته است.([۷])
و دهها تن از اصحاب رسول خدا | که در فضائل و کمالات، براساس اسناد موجود در منابع اهل سنت نسبت به ابوبکر برترى داشتند.
بنابر این با توجه به آنچه گفته شد، مىبایست در برابر حکومت ابوبکر مقاومتهایى مىشد. البته مقاومت هم شده است و از صحابه رسول خدا | کسانى که حاضر نشدند حکومت ابوبکر را به رسمیت بشناسند، مانند سعد بن عباده و امثال او بسیارند و نوشتهاند؛ بنىهاشم – که نزدیکترین افراد به رسولخدا | بودند – با على × بیعت نکردند آنان حاضر به بیعت نشدند و درباره امام نوشتهاند با شش ماه تأخیر بیعت کرد([۸]).
آنان که خارج از مدینه بودند و در برابر حکومت ابوبکر مقاومت کردند، با پوشش ارتداد سرکوب شدند که پیشتر بخشى از آن گذشت.
اکنون سؤال این است که با توجه به این مسائل، چرا این گونه اعتراضات و احتجاجات کمتر در منابع ثبت شده است؟
در پاسخ این سؤال باید گفت: این اعتراضها در منابع شیعه فراوان یافت مىشود، ولى در منابع اهل سنت سخنى از آنها نیست، یا بسیار کمرنگ است و این نیز به این دلیل است که حذف و تحریف حقایق شامل آنها شده است و متأسفانه محدثان و مورخان و مفسران اهل سنت در کتب خود آنچه خواستهاند آوردهاند، نه آنچه واقعیت داشته است؛ به عنوان نمونه طبرى – که در این زمینه کتاب دارد و پیشتر از علماى اهل سنت نقل کردیم که حدیث غدیر را از ۷۵ طریق روایت کرده و کتاب مستقلى به نام «الولایه»، در این زمینه، نگاشته است – در کتاب تاریخ خود، که یکى از منابع مهم تاریخى به شمار مىآید، حتى یک کلمه درباره حادثه مهم غدیرخم ننوشته است؟!
بنابر این ذکر نکردن حادثهاى از حوادث تاریخ اسلام در منابع اهل سنت نمىتواند به این معنى باشد که این حادثه اتفاق نیفتاده است. گذشته از این مسائل، پاسخ این شبهه را باید در منابع هر دو گروه مورد بررسى قرار داد:
الف – استدلال امام علی × به آیه در منابع اهل سنت
گرچه با توجه به مسائل یاد شده از این نوع اعتراضها در منابع اهل سنت کمتر یاد شده است، ولى حقایق همیشه و براى همه کس پنهان نمىماند و خداوند براى اتمام حجت عدهاى را وا مىدارد تا حقایق را بیان کنند.
اکنون به چند نمونه از استدلال امام على × به این آیه، در منابع اهل سنت، اشاره مىکنیم:
۱ – تفاخر قریش و انصار
حافظ سلیمان بن ابراهیم قندوزى حنفى، نقل مىکند: در دوران خلافت عثمان روزى جمعى از مهاجران و انصار در مسجد نشسته بودند و امیرالمؤمنین× در میان آنان بود. هر کس درباره فضائل خود سخن مىگفت و آن حضرت ساکت بود. وقتى بیان فضائل آنان به پایان رسید، رو به امام کردند و گفتند:
«یا ابا الحسن! تکلّم. فقال: یا معشر قریش و الانصار اسئلکم ممّن اعطاکم اللّه هذا الفضل، ابانفسکم او بغیر کم؟ قالوا: اعطانا اللّه و منّ علینا بمحمد صلى اللّه علیه و سلم…»
«اى ابوالحسن سخن بگو!
آن حضرت فرمود: اى گروه قریش و انصار! از شما مىپرسم این فضائل را خداوند به سبب خودتان به شما داده است یا به واسطه دیگرى؟
گفتند: خداوند به واسطه محمد | بر ما منت نهاد و این فضائل را به ما عطا کرد.
سپس حضرت بخشى از آیاتى را که درباره خودش نازل شده بود، بیان مىکند و از آنان اقرار مىگیرد که این آیات درباره او نازل شده است. آنگاه فرمود:
«انشدکم بالله اتعلمون حیث نزلت إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ و… امرالله عز و جل نبیّه ان یعلمهم ولاه امرهم و ان یفسّر لهم من الولایه کما فسّر لهم من صلوتهم و زکوتهم و حجّهم فنصبى للناس بغدیر خم.»([۹])
«شما را به خدا سوگند مىدهم آیا مىدانید هنگامى که آیه «انّما ولیکم الله…» و آیات دیگر نازل شد خداوند پیامبرش را مأمور کرد که متولیان امور امت را به آنان معرفى کند و ولایت را براى امت توضیح دهد، همان طور که نماز، زکات و حج آنان را براى آنان شرح داده است. به دنبال این مسائل رسول خدا | در غدیرخم مرا به امامت مردم نصب کرده است».
۲- محدث حافظ ابراهیم بن محمد جوینى در کتابش همین جریان را با تفصیل بیشترى نقل کرده است. او مىنویسد:
در دوران خلافت عثمان روزى در مسجد میان انصار و مهاجرین درباره فضائل هر یک بحث شد. در این مناظره، که حدود ۲۰۰ تن از سران دو گروه حضور داشتند و از صبح تا ظهر به طول انجامید، قریش تمام فضائلى را که از رسول خدا | درباره آنان بیان شده بود، بیان کردند. از سران مهاجرین در جلسه افرادى مثل عبدالرحمن بن عوف، طلحه، زبیر، مقداد، ابوذر، هاشم بن عتبه، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر و… حضور داشتند و پس از آن انصار نیز خدمات خود به اسلام و پیامبر و نقش خود در گسترش اسلام و حمایت از مسلمانان را بیان کردند که از جمله سران این گروه نیز افرادى مانند: ابى بن کعب، زید بن ثابت، ابو ایوب انصارى، ابوهیثم بن تیهان، قیس بن سعد بن عباده، جابر بن عبدالله، انس بن مالک، زید بن ارقم و… حضور داشتند که پس از پایان گفتوگوى آنان از امام تقاضا کردند تا سخن بگوید. امام نیز پس از ذکر آیاتى از قرآن از جمله آیه {انّما ولیکم اللّه و رسوله…} مىفرماید:
«قال الناس یا رسول اللّه خاصه فى بعض المؤمنین ام عامه لجمیعهم. فامر اللّه عز و جل نبیّه صلى اللّه علیه و سلم ان یعلّمهم ولاه امرهم و ان یفسّر لهم من الولایه ما فسّر لهم من صلاتهم و زکاتهم و حجّهم فنصبنى للناس بغدیر خم.»([۱۰])
«مردم پرسیدند: اى رسول خدا | آیا این آیات درباره بعضى از مؤمنان نازل شده است، یا اینکه شامل همه مىشود که خداوند رسولش را مأمور کرد تا متولیان امور امت را به آنان بشناساند و ولایت را براى آنان شرح دهد، همان طور که نماز و زکات و حج آنان را شرح داده است؛ پس رسول خدا | مرا در غدیرخم به عنوان امام مردم منصوب کرد».
۲ – حدیث مناشده یومالشورى
هنگامى که عمر در آستانه مرگ قرار گرفت، شش تن را براى تعیین رهبر برگزید و به آنان سه روز مهلت داد تا تکلیف رهبرى امت را مشخص کنند.([۱۱])
از جمله این افراد امام على × بود. به طور طبیعى هر یک از این افراد مدعى رهبرى امت بودند و درصدد اثبات صلاحیت خود براى این کار برآمدند. از این رو امیرالمؤمنین × – که شایستهترین فرد براى این کار بود – به بیان امتیازات خود در آن جمع پرداخت که به حدیث مناشده یوم الشورى مشهور است. این حدیث را هم اهل سنت روایت کردهاند و هم شیعه. این حدیث در منابع شیعه بیش از ده صفحه است که امام در آن به آیه «انّما» چنین استدلال مىکند:
«نشدتکم بالله هل فیکم احد ادّى الزکاه و هو راکع غیرى؟ قالوا: لا.»([۱۲])
«شما را به خدا سوگند مىدهم آیا در میان شما جز من کسى هست که در حال رکوع، زکات پرداخت کرده باشد؟ گفتند: نه».
این حدیث در منابع اهل سنت بسیار متفاوت نقل شده است که به بعضى از آنها اشاره مىکنیم:
۱- ابن حماد عقیلى: وى از این حدیث حدود دو صفحه را نقل و بقیه را حذف کرده است و سپس از قول «ابن مغیره» نقل مىکند: «و هذا حدیث لا اصل له عن على × .»([۱۳])؛ «این حدیث از على × پایهاى ندارد».
محقق این کتاب نیز در پاورقى مىنویسد:
«حاشا امیرالمؤمنین من قول هذا.»([۱۴])«هرگز امیرالمؤمنین × چنین سخنى را نمىگوید»!
همان طور که ملاحظه مىکنید، ابن مغیره ادعاى ساختگی بودن حدیث را دارد، بدون اینکه سندى ارائه کند و دکتر عبدالمعطى امین نیز صدور این سخن را از امام بعید مىداند.
اکنون سؤال این است که چرا با این حدیث چنین برخورد کردهاند و بدون ارائه هیچ سندى آن را کنار گذاشته یا حذف کردهاند و یا درصدد تضعیف راوى آن برآمدهاند؟
به نظر ما علت این کار در مقدمه کلام امیرالمؤمنین × و ذهنیت اهل سنت نسبت به صحابه به خصوص خلفا است؛ زیرا امیرالمؤمنین × در مقدمه این منا شده چنین مىفرماید:
«بایع الناس ابابکر و انا و اللّه اولى بالامر و احق به منه، فسمعت و اطعت مخافه ان یرجع الناس کفارا یضرب بعضهم رقاب بعض بالسیف، ثم بایع ابوبکر لعمر و انا واحق بالامر منه، فسمعت و اطعت مخافه ان یرجع الناس کفارا، ثم انتم تریدون ان تبایعوا لعثمان…»([۱۵])
«مردم با ابوبکر بیعت کردند، در حالى که به خدا سوگند من به خلافت از او سزاوارتر بودم، ولى از ترس اینکه مبادا مردم به دوران کفر بازگردند و با شمشیر گردن یکدیگر را بزنند، شنیدم و اطاعت کردم. بعد از آن ابوبکر براى عمر از مردم بیعت گرفت، در حالى که به خدا سوگند من از او سزاوارتر به خلافت بودم، ولى از ترس اینکه مبادا مردم کافر شوند، شنیدم و اطاعت کردم و اکنون نیز تصمیم دارید با عثمان بیعت کنید…».
بدین سان حضرت عملکرد صحابه را در تعیین ابوبکر و عملکرد ابوبکر را در تعیین عمر و عملکرد اصحاب شورا را در تعیین عثمان مورد نقد قرار داده و آن را تخطئه کرده است که این مسئله با ذهنیت اهل سنت نسبت به خلفا و صحابه سازگارى ندارد. از این رو در صدد تضعیف راوى یا تقطیع و یا حذف کلى آن برآمدهاند.
۲- ابن حجر عسقلانى یک صفحه از این حدیث را از قول ابن حماد عقیلى نقل مىکند و سپس مىگوید:
«فذکر الحدیث فهذا غیر صحیح و حاشا امیرالمؤمنین من قول هذا انتهى.»([۱۶])
«این حدیث را ابن حماد نقل کرده و این حدیث صحیح نیست و هرگز امیرالمؤمنین چنین سخنى نمىگوید».
۳- ذهبى نیز همین مقدار مختصر را از «ابن حمّاد عقیلی» نقل مىکند و همچنان درباره حدیث قضاوت مىکند که این صحیح نیست([۱۷]) بدون اینکه براى سخن خود دلیلى ارائه کند.
۴- ابن مغازلى مقدمه سخن امام را نیاورده، ولى بقیه حدیث را حدود چهار صفحه نقل کرده است.([۱۸])
۵- خطیب خوارزمى نیز حدود سه صفحه از این «مناشده» را از طرق مختلف نقل مىکند.([۱۹])
۶- گنجى شافعى نیز حدود یک صفحه از این «مناشده» را آورده است. البته او تنها به بخشى از حدیث که درباره جریان «ردالشمس» است، استدلال کرده است.([۲۰])
۷- حموینى، صاحب فرائدالسمطین نیز حدود سه صفحه از این مناشده را آورده است.([۲۱])
۸- ابن عساکر – صاحب کتاب تاریخ مدینه دمشق – نیز حدود سه صفحه از این «مناشده» را آورده است.([۲۲])
چنان که ملاحظه مىکنید، در میان اهل سنت نیز افرادى هستند که احتجاج امام على × را به نزول این آیه درباره خودش نقل کرده باشند. گذشته از آنکه چندین نفر مناشده یوم الشورى را نقل کردهاند که با آنچه در منابع شیعه آمده، یکسان است، ولى وقتى مناشده در مقام اثبات برترى امام بر خلفا پیش مىآید آن را نقل نکردهاند و عدهاى هم با این اتهام که این روایت جعلى است، بدون ارائه دلیلى از نقل منا شده خوددارى کردهاند. برخى نیز با این توهم که بعید است امامعلى × نسبت به خلیفه اول و دوم چنین سخنى بگوید تمام مناشده را نقل نکردهاند و گروهى نیز با اتهام ضعف راوى از نقل آن پرهیز کردهاند؛ در حالى که این گونه نیست. به هر حال به اندازهاى که این حقیقت اثبات شود که امامعلى× به نزول آیه احتجاج کرده است در منابع اهل سنت هم یافت مىشود.
استدلال امام به آیه «انّما» در منابع شیعه بسیار زیاد آمده است که به بعضى از آنها اشاره مىکنیم:
ب – استدلال امام على × به آیه «انما» در منابع شیعه
۱- مناشده یوم الشورى
همان طور که پیشتر بیان کردیم، در جلسه شورا که هر یک ادعاى صلاحیت رهبرى دارند، طبیعى است که درصدد معرفى و بیان شایستگىهاى خود برآیند. این مسئله طبیعى وقتى با وظیفه دینى همراه شود، انگیزه آن دو چندان مىشود. از این رو امام على × که بیان شایستگىهاى فردى خود را براى بازگرداندن حکومت اسلامى به مسیر خود وظیفهاى الهى مىدانست، درصدد بیان شایستگىها و امتیازات خانوادگى، فردى، سیاسى، مبارزاتى، علمى و… خود برآمد که در منابع هر دو گروه یعنى شیعه و اهل سنت یافت مىشود.
در این حدیث حضرت در دو جا به نزول آیه «انّما» درباره خود استدلال کرده است:
الف – حضرت خطاب به اهل شورا مىفرماید:
«فهل فیکم احد سمّاه اللّه عزوجل فى عشر آیات من القرآن مؤمنا غیرى؟ قالوا: اللهم لا»([۲۳])
«آیا در میان شما بجز من کسى هست که خداوند در ده آیه از آیات قرآن او را مؤمن نامیده باشد؟ گفتند: به خدا سوگند! نه».
پیشتر ده آیهاى را که درباره آن حضرت نازل شده به صورت کلى بیان کردیم که یکى از آنها آیه «انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا…» است.
ب – در بخشی از این مناشده حضرت خطاب به اهل شورا مىفرماید:
«فهل فیکم احد اتى الزکاه و هو راکع و نزلت فیه {انّما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون} غیرى؟ قالوا: اللهم لا»([۲۴])
«آیا در میان شما بجز من کسى است که در حال رکوع زکات داده باشد و خداوند آیه «انّما ولیّکم الله» را درشأن او نازل کرده باشد؟ گفتند: به خدا سوگند! نه».
۲- مناشده با ابوبکر
با توجه به نکاتى که پیشتر درباره تربیت امت توسط رسول خدا | بیان شد، طبیعى بود که در برابر به قدرت رسیدن ابوبکر مقاومت و اعتراضهایى انجام گیرد؛ از جمله این اعتراضها توسط خود حضرت امیر × انجام گرفته است.
بعد از به قدرت رسیدن ابوبکر، وى تلاش مىکرد تا با امام على × با چهرهاى بشاش و خندان رو به رو شود، ولى حضرتامیر × بر عکس همیشه با چهرهاى گرفته و عبوس با او برخورد مىکرد که این وضع براى ابوبکر قابل تحمل نبود، تا اینکه روزى به خانه حضرت آمد و از مسائل پیش آمده عذرخواهى کرد و در صدد توجیه رفتار خود برآمد.
حضرت با نقد رفتار ابوبکر از وى اعتراف گرفت که شایستگى این کار را ندارد، بلکه خود شایسته این کار است. بدینسان حضرت با بیان شایستگىهاى خود به نزول آیه «انّما» درباره خود استدلال مىکند و مىفرماید:
«انشدک بالله الى الولایه من اللّه مع ولایه رسول اللّه | فى آیه زکاه الخاتم ام لک؟ قال: بل لک.»([۲۵])
«تو را به خدا سوگند مىدهم آیا در آیه پرداخت انگشترى به عنوان زکات، ولایت من همراه با ولایت رسول خدا | از طرف خداوند مطرح شده است یا ولایت تو؟ ابوبکر گفت: بلکه ولایت تو».
۳- تفاخر قریش و انصار
از جمله مواردى که حضرت امیر × به نزول آیه «انّما» درشأن خود احتجاج کرده، جریان مفاخره مهاجرین و انصار است. پیشتر این جریان و احتجاج آن حضرت به این آیه را از منابع اهل سنت نقل کردیم. این جریان در منابع شیعه نیز ذکر شده است که آن حضرت فرمود:
«فانشدکم بالله اتعلمون حیث نزلت إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ. قال الناس: یا رسول اللّه خاصه فى بعض المؤمنین ام عامه لجمیعهم، فامرالله عز و جل نبیّه ان یعلمهم ولاه امرهم و ان یفسّر لهم من الولایه ما فسّر لهم ما صلاتهم و زکاتهم و صومهم و حجهم فنصبنى للناس علما بغدیر خم.»([۲۶])
«شما را به خدا سوگند آیا مىدانید هنگامى که آیه «انّما ولیکم اللّه و رسوله…» نازل شد، مردم از رسول خدا | پرسیدند: آیا این آیه به عدهاى از مؤمنان اختصاص دارد، یا شامل همه مؤمنان مىشود؟
پس خداوند پیامبر را مأمور کرد که متولیان امور مؤمنان را به آنان بشناساند و همان طور که نماز، زکات و حج آنان را براى آنان بیان کرده است، ولایت را نیز شرح دهد. در پى این مسائل پیامبر مرا در غدیرخم به عنوان راهنما براى مردم منصوب کرد».
۴- مذاکره با مهاجرین و انصار
در جریان تشکیل شورا از یک سو حدود پانزده سال از ارتحال رسولخدا| گذشته بود و نسل جدید مسلمانان عصر نزول قرآن را درک نکرده بودند.
از سوى دیگر، تبلیغات یک سویه حکومت در طول این دوران و جلوگیرى از تدوین و نشر حدیث رسول خدا | و عوامل دیگر سبب شده بود که نسل جدید از حوادث صدر اسلام و مدافعان واقعى اسلام و رسول خدا | بىاطلاع باشند، در چنین شرایطى حضرت درصدد معرفى خود و دفاع از حق خویش برآمد و در جمع مهاجرین و انصار – که بیشتر آنان را نسل جدید تشکیل مىدادند – حاضر شد و در یک سخنرانى فرمود:
«لقد علم المستحفظون من اصحاب النبى محمد | صلى اللّه علیه و آله انّه لیس فیهم رجل له منقبه الاّ و قد شرکته فیها و فضلته ولى سبعون منقبه لم یشرکنى فیها احد… امّا الخامسه و الستون فانى کنت اصلّى فى المسجد فجاء سائل سأل و انا راکع فناولته خاتمى من اصبعى فانزل اللّه تبارک و تعالى فىّ {إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ} .»([۲۷])
«از اصحاب رسول خدا | آنان که حافظهشان یارى مىکند، مىدانند که در میان اصحاب رسول خدا | کسى نیست که امتیازى داشته باشد مگر اینکه من آن امتیاز را بیشتر از او دارم، ولى من هفتاد امتیاز دارم که هیچیک از اصحاب رسول خدا | هیچکدام از آن امتیازات را ندارند. سپس حضرت این امتیازات را بر مىشمارد تا اینکه مىفرماید: اما شصت و پنجمین امتیاز اینکه من در مسجد نماز مىخواندم، فقیرى آمد و تقاضاى کمک کرد و من در حال رکوع بودم و انگشترى خود را به او دادم که خداوند آیه «انّما ولیکم اللّه و رسوله و…» را درشأن من نازل کرد».
۵- مناظره با ملحدان
از مواردى که حضرت امیر × به نزول آیه «انّما» درشأن خود احتجاج کرده، موردى است که بعضى از ملحدان خدمت آن حضرت رسیدند و گفتند: آیاتى در قرآن وجود دارد که با هم تناقض دارند و اگر این تناقضها نبود ما ایمان مىآوردیم؟
حضرت فرمود: این آیات چیست؟
آنان آیات را برشمردند و حضرت به تک تک آنها پاسخ مىداد، تا اینکه سؤال کننده پرسید:
واجده یقول {قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ } ([۲۸])فما هذه الواحده؟
حضرت فرمود: «و اما قوله إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ، فانّ اللّه جلّ ذکره نزل عزائم الشرایع و آیات الفرائض فى اوقات مختلفه کما خلق السماوات و الارض فى ستّه ایّام و لو شاء لخلقها فى اقلّ من لمح البصر و لکنّه جعل الاناه و المواراه امثالاً لا منائه و ایجابا للحجّه على خلقه، فکان اول ما قیّدهم به الاقرار بالوحدانیه و الربوبیه و الشهاده بان لا اله الاّ اللّه فلما اقرّوا بذلک، تلاه بالاقرار لنبیّه صلى اللّه علیه و آله بالنبوه و الشهاده له بالرساله، فلما انقادوا لذلک فرض علیهم الصلاه ثم الصوم ثم الحج ثم الجهاد ثم الزکاه ثم الصدقات و ما یجرى مجراها من مال الفیئى. فقال المنافقون: هل بقى لربّک علینا بعد الذى فرضه شىء آخر یفترضه فتذکره لتسکن انفسنا الى انّه لم یبق غیره، فانزل اللّه فى ذلک قل انّما اعظکم بواحده؛ یعنى الولایه و انزل إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ و لیس بین الامه خلاف انّه لم یؤت الزکاه یومئذ احد و هو راکع غیر رجل و لو ذکر اسمه فى الکتاب لا سقط مع ما اسقط من ذکره و هذا و ما اشبه من الرموز التى ذکرت لک ثبوتها فى الکتاب لیجهل معناها المحرفون فیبلغ الیک و الى امثالک و عند ذلک قال اللّه الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دینًا.»([۲۹])
«اما سخن خداوند که تنها به یک چیز شما را موعظه مىکنم به درستى که خداوند متعال قوانین مهم و واجبات را در زمانهاى متفاوتى نازل کرده است، چنان که آسمانها و زمین را در شش دوره آفریده است و اگر مىخواست مىتوانست در کمتر از یک چشم بر هم زدن آنها را خلق کند، ولى او آهستگى و مدارا را نمونهاى براى امینان خود و حجتى براى خلق قرار داده است.
براین اساس اولین چیزى که بندگان را به آن مقید کرد، اعتراف به یگانگى و ربوبیت خداوند و شهادت به این بود که معبودى غیر از «اللّه» نیست و چون این مرحله سپرى شد و مردم وحدانیت خداوند را پذیرفتند، اعتراف به نبوت پیامبر – که درود خداوند بر او و خاندان او باد – و شهادت به رسالت او قرار داد و چون این مرحله را پذیرفتند بر آنان نماز را واجب کرد، سپس روزه، سپس حج، سپس جهاد، سپس زکات و سپس صدقات و آنچه از این نمونه بود، مثل انفال.
به دنبال این مسائل، منافقان به رسول خدا | گفتند: آیا چیز دیگرى مانده است که پروردگارت بخواهد آن را واجب کند که به ما بگویى تا ما اطمینان پیدا کنیم که واجب دیگرى نیست؟
خداوند در این موقع نازل کرد که بگو: تنها به یک چیز توصیه مىکنم؛ یعنى به ولایت و این آیه را نازل کرد که تنها سرپرست و ولى شما خداوند و رسول او و کسانى هستند که نماز مىگزارند و در حال رکوع زکات مىپردازند. در میان امت هیچ اختلافى وجود ندارد که در آن دوران جز یک تن در حال رکوع زکات پرداخت نکرده است و اگر نام او را در قرآن مىآورد، آن را از میان مىبردند. این مسئله و امثال این نکتهها که برایت گفتم در قرآن وجود دارد که تحریفگران معناى آنها را نمىدانند تا به تو و امثال تو برسد و وقتى ولایت نازل شد، خداوند این آیه را نازل کرد که امروز دین شما را کامل گردانیدم، نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین براى شما برگزیدم».
۶- پاسخ پرسشگران
از مواردى که حضرت امیرالمؤمنین × براى اثبات حقانیت ادعاى خود در جانشینى رسول خدا | به آیه «انّما ولیکم…» استدلال کرده، مواردى است که عدهاى از آن حضرت مىپرسیدند و آن حضرت به ناچار پاسخ مىگفت.
شمار این موارد نیز بسیار است که تنها به یک مورد اشاره مىکنیم:
«سأل رجل على بن ابى طالب × فقال: اخبرنى با فضل منقبه لک، قال: ما انزلفى کتابه…»
«مردى از امام على × پرسید: از برترین امتیازت بگو. حضرت فرمود: آنچه خداوند در کتابش درباره من نازل کرده است و سپس حضرت بعضى از آیاتى را که درباره خودش نازل شده بود بیان کرد»؛ مثل قوله
{إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ }([۳۰])
«تنها سرپرست و ولى شما خدا و رسول او و مؤمنانى هستند که نماز را به پا مىدارند و در حال رکوع زکات پرداخت مىکنند».
([۱]) از جمله بنگرید: غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج ۴، ص ۲۸۴؛ التفسیر الشامل، ج ۲، ص ۹۷۷؛ مواهب الرحمن فى دروس القرآن، ج ۳، ص ۱۶۷؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۲۸.
([۲]) مستدرک، حاکم، ج ۳، ص ۱۱۶؛ الصواعق المحرقه، ص ۱۲۰؛ مناقب الاسد الغالب، ص۱۱؛ نورالابصار، ص ۱۶۷؛ الکشف و البیان، ج ۴، ص ۸۱، ترجمهالامام على بن ابى طالب عن تاریخ دمشق، ج ۳، ص ۸۳؛ الاصابه، ج ۴، ص ۲۶۹؛ تهذیب التهذیب، ج ۴، ص ۲۱۳؛ سیراعلام النبلاء سیره خلفاء الراشدین، ص ۲۳۹.
([۷]) سیراعلام النبلاء، ج ۲، ص ۴۸۶.
([۸]) الکامل فى التاریخ، ج ۲، ص ۳۲۵.
([۹]) ینابیع الموده، الباب الثامن و الثلاثون، ص ۱۱۴.
([۱۰]) فرائد السمطین، ج ۱، باب ۵۸، ص ۳۱۲.
([۱۱]) تاریخ، طبرى، ج ۳، ص ۲۹؛ کامل، ابن اثیر، ج ۳، ص ۶۷.
([۱۲]) احتجاج، طبرسى، ج ۱، ص ۱۹۶.
([۱۳]) الضعفاء الکبیر، ج ۱، ص ۲۱۱.
([۱۵]) لسان المیزان، ج ۲، ص ۱۵۷؛ میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۱۷۸.
([۱۶]) لسان المیزان، ج ۲، ص ۱۵۷.
([۱۷]) میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۱۷۸.
([۱۸]) مناقب، ابن مغازلى، ص ۱۱۲.
([۲۱]) فرائد المسطین، ج ۱، ص ۳۱۹.
([۲۲]) ترجمه الامام على بن ابى طالب من تاریخ مدینه دمشق، ج ۳، ص ۱۱۳.
([۲۳]) امالى طوسى، ج ۲، ص ۱۵۹؛ ارشاد القلوب، ج ۲، ص ۸۶؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۳۳۳؛احتجاج طبرسى، ج ۱، ص ۱۹۷.
([۲۴]) امالى، طوسى، ج ۲، ص ۱۶۲؛ احتجاج، طبرسى، ج ۱، ص ۱۹۷؛ الدررالنظیم، ص ۳۳۲؛ غایه المرام، ج ۲، ص ۲۰؛ ارشاد القلوب، ج ۲، ص ۸۹؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۳۳۲؛ منهاج البراغه، ج ۳، ص ۸۹، و ج ۲، ص ۳۶۳؛
([۲۵]) صدوق، خصال، باب الاربعین و ما فوق، ج ۲، ص ۳۲۷؛ بحارالانوار، ج ۲۹، ص ۷؛ احتجاج، طبرسى، ج ۱، ص ۱۶۱.
([۲۶]) طبرسى، احتجاج، ج ۱، ص ۲۱۳؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۴۱۰.
([۲۷]) خصال، صدوق، ابواب السبعین و ما فوقه، ص ۷۰۱؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۴۴۵.
منبع : مجمع جهانی شیعه شناسی
