شواهد شأن نزول

همه کسانى که با روایات – بخصوص روایات تفسیرى – آشنایی دارند، بر این باورند که این روایات آمیخته به اسرائیلیات، مجعولات و … هستند و براى تشخیص روایات درست از نادرست بیشتر به بررسى سند آنها پرداخته‏اند، ولى باید توجه داشت کسانی که جسارت جعل روایت و انتساب آن به رسول‏خدا| را داشتند، از جسارت جعل سند قابل قبول در جامعه اسلامى و انتساب آن به راویان ثقه و مورد اعتماد نیز بهره‏مند بودند! گذشته از آن که علماى رجالى همه راویان را نمى‏شناختند و بر این اساس نام بسیارى از راویان در این علم مطرح نشده است و دلایل دیگر که جاى بحث آنها نیست.

براین اساس نمى‏توان براى پى بردن به صدور یک روایت از رسول‏خدا| تنها به سند آن اکتفا کرد، به گونه‏اى که اگر در روایتى نتوانستیم سند آن را درست کنیم، آن را کنار بگذاریم، بلکه با بررسى متن روایت و یافتن شواهد قرآنى، حدیثى، تاریخى و … نیز مى‏توان به صحت آن پى برد. بدین سان گرچه روایاتى که درباره شأن نزول این آیه وارد شده متفاوت است امّا با بررسى شواهد زیر مى‏توان ثابت کرد که کدام دسته از روایات درست و صحیح هستند

۱- تطبیق رسول خدا |

مسلمانان – با همه فرقه‏هاى گوناگون و اختلاف سلیقه‏اى که دارند – بر این باورند که قرآن بر قلب رسول‏خدا | نازل شده است و او اولین فردى است که پیام خداوند را توسط فرشته وحى دریافت کرده و با امانت کامل، بدون هیچ‏گونه دخل و تصرفى، آن را به مردم رسانده است.

او گذشته از وظیفه ابلاغ وحى، وظیفه تفسیر و تبیین وحى را در موارد ابهام نیز برعهده داشته است. بنابر این سخن او مهمترین سند و بهترین دلیل براى فهم قرآن و تطبیق آیات آن است؛ یعنى اگر براى ما ثابت شود که این سخن رسولخدا | است، آن سخن براى ما حجت و کافى است و تفسیر و یا توجیه دیگران در برابر سخن رسول خدا | ارزشى ندارد.

براساس منابع شیعه، رسول خدا | شأن نزول این آیه را امیرالمؤمنین × مى‏داند. خطبه رسول‏خدا | را در مراسم غدیر، شیعه و سنى، نقل کرده‏اند، ولى به دلایل متعدد هر مورخ، محدث و مفسرى بخشى از آن را نقل کرده و از نقل تمام آن پرهیز کرده‏اند. در بعضى از منابع شیعه مشروح این خطبه آمده است.

همان طور که معقول و معمول است که هنگام معرفى فردى فضایل او را بیان مى‏کنند، رسول خدا | نیز که در آن مراسم مى‏خواست امام على × را به عنوان جانشین خود معرفى کند، بعضى از آیاتى را که در گذشته درشأن امامعلى× نازل شده بود براى امت بیان فرمود.

رسول خدا | در این خطبه پس از بیان مقدماتى و این که مأمور شده است این وظیفه را ابلاغ کند، مى فرماید:

«…لانّه قد اعلمنى انّى ان لم ابلّغ ما انزل الىّ فى حقّ علىّ فما بلّغت رسالته و قد ضمن لى العصمه من الناس و هو اللّه الکافى الکریم و اوحى الىّ بسم اللّه الرحمن الرحیم یا ایّها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللّه یعصمک من الناس.

معاشر الناس ما قصرت فى تبلیغ ما انزله الىّ و انا مبیّن لکم سبب نزول هذه الآیه انّ جبرئیل هبط الىّ مرارا ثلاثا یأمرنى من السلام ربّى و هو السلام ان اقوم فى هذا المشهد فاعلم کل ابیض و اسود انّ على بن ابى طالب اخى و وصیّى و خلیفتى و الامام من بعدى الذى محلّه منّى محلّ هارون من موسى الاّ انّه لا نبىّ بعدى و هو ولیّکم بعد اللّه و رسوله و قد انزل اللّه تبارک و تعالى علىّ بذلک آیه من کتابه: إِنَّما وَلِـیُّـکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِـیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ و على بن ابى طالب اقام الصلاه و آتى الزکوه و هو راکع یرید اللّه عزوجل فى کلّ حال و سألت جبرئیل ان یستعفى لى عن تبلیغ ذلک الیکم…» ⁽[۱]⁾

زیرا خداوند مرا آگاه کرد که اگر آنچه را که درباره على بر من نازل شده است تبلیغ نکنم، رسالت او را انجام نداده‏ام، در حالى که حفاظت مرا از مردم تضمین کرده است و او خداى کریم و کافى است، به من وحى کرده است؛ به نام خداوند بخشنده مهربان: اى پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است تبلیغ کن. اگر این کار را نکنى رسالت او را تبلیغ نکرده‏اى و خداوند نگهدار تو است.

اى گروه مردم! من در تبلیغ آنچه بر من نازل شده است کوتاهى نکرده‏ام. من سبب نزول این آیه را برایتان شرح مى‏دهم: بدون تردید جبرئیل سه بار بر من نازل شده و از طرف پروردگارم، مرا مأمور کرد که در این نقطه توقف کنم و به همه – چه سیاه چه سفید – اعلام کنم که على بن ابى طالب برادر من، وصى من، جانشین [بلافصل] من و امام و رهبر بعد از من است. جایگاه او نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسى است، جز این که بعد از من پیامبرى نخواهد آمد. بعد از خدا و رسول او، على، ولى و سرپرست شماست و خداوند در کتابش در این زمینه آیه‏اى را بر من نازل کرده است که تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانى هستند که نماز را به پا دارند و در حال رکوع زکات را پرداخت مى‏کنند و على بن ابى طالب کسى است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات پرداخت کرده است. على همیشه براى خدا کار مى‏کند و من از جبرئیل خواستم که مرا از تبلیغ این وظیفه شما معاف دارد که این آیه نازل شد: «یا ایها الرسول بلّغ…».

بدین سان رسول خدا | به روشنى بیان مى‏فرماید که این آیه در شأن امامعلى × نازل شده است.

([۱]) روضه الواعظین، ص ۹۲؛ الیقین فى امره امیرالمؤمنین، ص ۱۱۷، باب ۱۲۷؛ الاحتجاج، ج ۱، ص ۷۳؛ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۰۶؛ التحصین لاسرار مازاد من اخبار کتاب الیقین، ص ۵۸.، باب ۲۹.