علل اختلاف حدیث بسیار است – که جاى بحث آنها اینجا نیست – ولى در یک تقسیم کلى مى‏توان به این نتیجه رسید که علل اختلاف به شرح زیر است:

علل طبیعى:

مقصود از علل طبیعى، عللى هستند که بدون دخالت انگیزه‏هاى خاص وجود دارند؛ مثل تفاوت حافظه، سن، سطح دانش و… که موارد آن فراوان است.

علل غیرطبیعى:

مقصود از علل غیرطبیعى انگیزه‏هاى سیاسى، دینى، اجتماعى و… است که در جعل تحریف و گزارش نکردن حدیث… نقش دارند.

باید توجه داشت که مسئله جعل حدیث به عصر خود رسول خدا | برمى‏گردد که با توجه به موقعیت آن حضرت عده‏اى از این موقعیت استفاده ابزارى کرده و براى رسیدن به اهداف خاص خود سخنانى جعل کرده و به آن حضرت نسبت مى‏دادند، تا جایى که آن حضرت را به عکس‏العمل واداشت.

امام على × این عکس‏العمل را چنین گزارش مى‏کند:

«و لقد کذب على رسول اللّه | على عهده حتى قام خطیبا فقال من کذب علىّ متعمّدا فلیبتوّأ مقعده من النار.»⁽[۱]⁾

«به تحقیق در عصر رسول خدا | به او نسبت دروغ مى‏دادند، تا اینکه در ضمن یک سخنرانى فرمود: هر کس به عمد نسبت دروغ به من دهد، باید جایگاه خودش را در آتش قرار دهد».

داستان جعل حدیث تراژدى غم‏انگیزى است که دامنگیر معارف اسلامى شده است و گذشته از آنکه تشخیص سره از ناسره را دشوار مى‏کند – به دلیل عوامل متعدد در طول تاریخ – بیان همه احادیث براى حدیث شناسان نیز مشکل است.

با توجه به آنچه درباره نقش حدیث در تبیین دین، تفسیر قرآن، مسائل فرهنگى، احکام اسلامى و… گفته شد، سنت رسول خدا | باید خلأ آن را پر مى‏کرد، به این نتیجه مى‏رسیم که حدیث رسول خدا | – با توجه به عوامل یاد شده – آن طور که باید و شاید نتوانسته یا به عبارت دیگر نگذاشته‏اند که نقش خود را ایفا کند

([۱]) نهج‏البلاغه، خطبه ۲۱۰.