هاشمیان در نهضت حسینی^[۱]

آیت الله محمد هادی یوسفی غروی^[۲]

«هل اتی، انسان، دهر» هر سه، نام همین سوره است. می‌دانید که اسماء سور قرآنی توقیفی نیست. در اخبار ، چه اخبار ما و اخبار دیگران، عنوان «هل اتی» آمده. ولی چون نام «انسان» در آیه اول بعد از بسم الله آمده، بعدها در طول تاریخ به این نام خوانده شده است. مشهور شیعه این است که بسم الله خود آیه‌‌ای از سوره است و لذاست که در قرآن‌‌های ناصرالدین­شاهی یا سلطانی ستاره‌‌ای بعد از بسم الله‌‌ها گذاشته می‌‌شده غیر از بسم الله اول سوره فاتحه که آن‌‌جا را شماره یک می‌‌گذاشتند.

هنوز قرآن‌‌های سلطانی ناصر‌الدین­شاهی هست و دین‌پژوهان می‌‌توانند مراجعه کنند و این مصداق را ببینند. ولی سوره‌‌های دیگر را ستاره می‌‌گذاشتند و آیه اول بعد از بسم الله را شماره ۲ می‌‌گذاشتند؛ یعنی در کل قرآن سلطانی فقط یک آیه شماره یک داشت که همان بسم الله سوره فاتحه بود و بقیه سور بسم الله‌‌اش ستاره داشت و آیه اولش شماره یک نداشت و شماره دو داشت. و همین موجب اختلاف بین کشف الآیات ایرانی و غیر ایرانی شده بود. بعد از پیروزی انقلاب سازمان تبلیغات آن وقت به ریاست جناب آقای جنتی، برای هماهنگی هر چه بیشتر با دیگر مسلمان‌‌ها و قطع بعضی از بهانه‌جو‌‌یی‌‌های بعضی‌‌هایشان بنا را قرآن رسم الخط عثمان طه گذاشتند. سجدات در قرآن سلطانی را طبق مذهب شیعه، مشخص کرده بودند اما در این قرآن‌‌هایی که بعد از انقلاب چاپ شد این مهم غفلت شد تا همین حالا هم هنوز ادامه دارد. سجدات واجب و غیر واجب طبق مذهب مشخص نشده، مگر کسی از روی رساله این‌‌ها را در نظر داشته باشد و عمل بکند.

البته مخفی نماند که فعلا در مسئله شمارش بسم الله به عنوان آیه مستقل از سوره، مرجع تقلید مشهور نجف اشرف آیت الله سیستانی نظرشان بر خلاف مشهور است، یعنی ایشان بسم الله را جزء سوره نمی‌‌داند. مثلاً مقلدان ایشان در نماز آیات، به جای سوره توحید باید سوره قدر را بخوانند و بسم الله را آیه حساب نکنند.

این‌‌ها مطالب متفرقه مقدماتی است. داشتم عرض می‌‌کردم در نسخه‌‌های قرآنی موزه‌‌ای و کتابخانه‌‌ای نام سوره، « هل اتی » است و بعدها کم کم «دهر» غلبه پیدا کرد و الان بیشتر در مصاحف مخصوصا مصحف خط عثمان طه «انسان» غلبه پیدا کرده است. حالا آیا تعمّدی در تغییر نام سوره است یا نه، در حد احتمال می‌‌شود مطرح کرد والّا در اخباری که درباره این سوره آمده، عمدتا همان عنوان «هل اتی» آمده و عنوان انسان و دهر ذکر نشده.

البته سوره متناسب با عنوان موضوع بنی هاشم هم است، چون درباره گل سرسبد هاشم، خمسه طیبه است. شبهه این‌‌که این سوره مدنی نباشد و مکی باشد، اصلا موضوع را به طور سالبه به انتفاء موضوع می‌کند تا بر اهل بیت: منطبق نکنند و انطباق بر خمسه طیبه را خارج کنند. این موضوع الان اشتهارش به ابن تیمیه است، ولی مسلما قبل از ابن تیمیه مطرح شده بوده، گرچه من هنوز کسی که این شبهه را شروع کرده، پیدا نکردم. اما مسلما زمانی که مرحوم شیخ طوسی در مقابل جامع‌البیان طبری در بغداد تفسیر تبیان‌‌شان را شروع کرد، در آن زمان این شبهه مطرح نبوده. از کجا می‌‌توانیم این مطلب را به دست بیاوریم؟ از مقایسه بین تبیان شیخ طوسی و کتابی که به تصریح خود مولف‌‌ آن، شیخ طبرسی نوشته و نقش مکمّل و مهذّب تبیان را داشته، یعنی مجمع‌البیان. خود مرحوم شیخ طبرسی در مقدمه‌‌اش در مجمع البیان طوری صحبت می‌‌کند که اسم واقعی کتاب می‌‌شود مجمع البیان فی تهذیب تفسیر التبیان. به نظر شیخ طبرسی، تبیان بیش از حد بر جوانب (ادبی اعرابی، نحوی) پرداخته، و انصافاً از این جهت اشباع دارد در حدی که می‌‌شود کتاب مفصلی در اِعراب قرآن از اِعراب‌‌های شیخ طوسی در تفاصیل اعرابی تبیان استخراج کرد.

من مدتی در دانشکده قرآن و حدیث اصول الدین مرحوم علامه عسگری جلساتی با عنوان «نحو عالی» داشتم که عمده متن اصلی‌‌مان همین نحو مرحوم شیخ طوسی در تبیان بود. طبرسی این اعراب را زیاد می‌‌داند و یکی هم اخبار تاریخی را کم می‌‌داند که مرحوم شیخ طوسی عنایت نکرده و خیلی سریع رد شده است. ایشان می‌‌گوید و به نظرش رسیده که این کمبودی است و باید رفع نقص بشود و در تفسیر مجمع‌البیان این کار را کرده است.

طرح شبهه در مجمع‌البیان

وقتی که تفسیر سوره هل اتی را بین تبیان و مجمع‌البیان مقایسه می‌کنیم، می‌‌بینیم در مجمع‌البیان این شبهه مطرح شده و این امر کشف از این می‌‌کند که در فاصله وفات شیخ طوسی (۴۶۰ هـ) تا وفات شیخ طبرسی (۵۴۸)، یعنی در این فاصله حدود یک قرن و اندی، این شبهه مطرح شده بود که چه کسی می‌‌گوید این سوره درباره اهل بیت: باشد؛ درباره اهل بیت: بودن سوره، فرع بر مدنیت سوره است و کی می‌‌گوید سوره مدنی باشد، نخیر سوره مکی است! مرحوم شیخ طبرسی فقط شبهه را مطرح می‌‌کند و هیچ اشاره‌‌ای به طرح آن نمی‌‌کندکه از کجا این طرح شده. ولی در مقام جواب، به روایات ترتیب نزول سور قرآنی وارد می‌شود و انصافا اولین دوره تفسیری است که این عنایت را کرده و این اخبار را آورده و عمدتا خبر زید بن عبداله انصاری از انصار مدینه است. البته در کنارش خبر ترتیب نزول سور ابن عباس آمده است. مرحوم شیخ طبرسی، که البته خود ایشان به نوبه خود از شواهد التنزیل حسّکانی نقل کرده. علامه معرفت هم مکمّلات و مویّداتی برای ترتیب نزول سور آورده است و در این روایات، سوره «هل اتی» مدنی است و مکی نیست.

نقل مناقب از کتب شیعی

نکته دیگری که مرحوم علامه معرفت در جلسه‌‌ای عنایت کرده بودند این‌‌که شیخ صدوق در اواخر جزء اول کتاب عیون اخبار الرضا۷ از حضرت رضا۷ خطاب به یکی از اصحاب خود به نام ابراهیم بن أبی محمود خراسانی نقل کرده است که مناقب ما را از اخبار و احادیث ما نقل بکنید و از مخالفین ما نقل نکنید، چون مخالفین ما ممکن است مناقب ما را نقل کنند اما طوری نقل می‌کنند که چالش داشته باشد.^[۳] و بعد ایشان این معنا را تطبیق می‌‌کند بر سوره هل اتی و انصافا همین طور است. در اخبار شیعی، اخبار از طرق اهل بیت:، سه شبانه روز بودنِ ﴿وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً﴾ اصلاً وارد نشده. آن‌‌چه که وارد شده، یک شب است و تصریح به سه شب ندارد. بنابراین این خود زمینه چالش دیگری است که ابن تیمیه سر آن مانور می‌‌دهد و پیروان ابن تیمیه، سلفی‌‌ها، وهابی‌‌ها هم همین‌طور که چطور می‌‌شود این‌‌ها سه شبانه روز این بچه‌‌های کوچک سه روز طاقت بیاورند؟ مخصوصا نسبت به بعضی از اخبار مثل خبری که زمخشری در کشاف ظاهرا از جابر انصاری نقل می‌‌کند که «جاء بِهِما علیٌ۷ الیٰ رَسُولِ الله وَ هُما یَرجفان کالسَّعْفَهٔ» این دو تا بچه مثل سعف درخت خرما که بادی بوزد، چطور می‌‌لرزد، این بچه‌‌ها از شدت گرسنگی روز سوم این‌‌طوری می‌‌لرزیدند. و خوب حالا اشکال می‌‌گیرند که این چه صورتی است؟

شهید مدنی و دفاع از آیه شریفه

مرحوم شهید محراب، آیت الله مدنی تبریزی در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف روی همان مبنای مشهور سه شبانه روز، گفتند که این ایثار نظیر آیه نجوا اختصاص به اهل بیت پیدا کرد، چون بعد از این جریان پیغمبر اکرم۶ هم درباره این آیه فرمود: «لَا صَدَقَهَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتَاج‏»^[۴] و اگر این‌‌ها قبل از این جریان بود، دیگر مناسب نبود امیرالمومنین۷ به همچنین امری راضی بشود که این طعام به دیگران برسد و این بچه‌‌ها به حسب ظاهر بشری و انسانی‌‌شان این‌‌طور گرسنگی بکشند. این نظر مرحوم شهید محراب بود. ولی بعد این نظر را که می‌‌بینیم هیچ روایتی، از طرق ما بر سه شبانه روز نرسیده.

«سه‌شبانه روز» عمدتا در روایات غیر شیعی است، روایات عامی است که سه شبانه روز را ذکر کرده و در خود آیه هم که تصریح به سه شبانه روز نیست. از همین رو مرحوم علامه معرفت ترجیح دادند که این‌گونه بیان کنند که اهل بیت: یک غذای اصلی داشتند و نان داشتند و یک غذای فرعی در کنار آن غذای اصلی؛ فرض کنید حلوایی دسری که رقم ثالثی را بگیرد. هر باری هم که همین سه نفر در همان یک شب یکی پس از دیگری در خانه آمدند، هر بار یکی از این خوراک‌‌ها را دادند و در مرحله سوم بود که نان طعام و اصلی‌‌شان را دادند و لذا «أَفْطَرُوا بِالْمَاء» به این صورت بوده است.

[۱] . این سخنرانی در ۱۹/۸/۹۲، مطابق ششم محرم ۱۴۳۵ در مکان دبیرخانه دین‌پژوهان کشور ایراد شده است.

[۲] . محقق و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم .

[۳] . عیون أخبار الرضا۷: ۱ / ۵۶۱، ح ۲۸۵، ب ۵۰.

[۴] . الفقیه، ج ۲، ح ۲، ص ۳۰۲.